سرخه در سفرنامه ها و كتب تاريخي

با وجود اينكه يكي از قديمي ترين جغرافي دانان اسلامي درسال290 ه از سرخه(سره) نام برده است، عجيب است كه در بسياري از منابع بعدي نامي از سرخه به چشم نمي خورد.گردآورندگان اين مجموعه احتمال مي دهند كه يكي از دلايل زير عامل اصلي اين غفلت باشد:
1- سرخه منزلگاه اصلي استقرار كاروانيان نبوده است.منازل ثبت شده به ترتيب پس از خوار، ده نمك، لاسجرد و سمنان مي باشد.لذا برخي جغرافي نويسان كه به ذكر فواصل منزلگاه ها و مسافت هاپرداخته اند، نامي از سرخه نبرده اند.
2- برخي معتقدند كه بناي اصلي شهر سرخه در كنار جاده ي ابريشم نبوده است و سرخه ي قديم در شمال سرخه ي كنوني قرار داشته است.
3- اين احتمال هم وجود دارد كه يكي از كتبي كه منبع اصلي فواصل و مسافت هاي جغرافيايي واقع شده است از ذكر نام سرخه غفلت كرده باشد و ديگران هم مندرجات آن را پي گرفته باشند.
در تعداد زيادي از كتب تاريخي، جغرافيايي و سفرنامه هاي قديم و جديد مطالبي در مورد سرخه به چشم مي خورد كه بر حسب اهميت برخي از آنها ذكر مي شود:
«بن رسته» در كتاب«الاعلاق النفسيه» كه حدوداً در سال290 ه/902 م تأليف شده است مي نويسد:
«ازقصر الملح تا رأس الكلب[لاسجرد] هفت فرسخ است… از رأس الكلب تا سمنان هشت فرسخ است و راه در زمين همواري پيش مي رود كه در طرف راست آن بيابان و كوه هايي واقع است و در طرف چپ آن نيز بيابانيست و سپس به شهري به نام سُره[سرخه] مي رسد پس از آن به شهر سمنان وارد مي شود…
حمد الله مستوفي در حوالي سال740 ه/1340 م فاصله ي بين شهرهاي مسير خوار تا سمنان را اين گونه وصف مي كند:
«ازو تاخوار ري معروف به محلّه باغ شش فرسنگ،ازو تا ديه نمك شش فرسنگ، ازو تا رأس الكلب شش فرسنگ، ازو تا ديه سرخ شش فرسنگ، ازو تا سمنان چهار فرسنگ.»
«هانري رنه» در سفرنامه اش از بوقلمون هاي سرخه مي نويسد:
«در ايستگاه سرخه چند بوقلمون زيبا ديديم كه چتر زده بودند و از صاحبانشان خواستيم كه آنها را به ما بفروشند؛ امّا او نگاهي تحقيرآميزي به ما افكنده و متذكّر شد كه بوقلمون پرنده اي خوردني نيست و كشتن پرنده اي به اين زيبايي گناهي بزرگ است.»

ميرزا ابراهيم در «سفرنامه ي استرآباد و مازندران و گيلان» مي نويسد:
قريه سرخك ده بزرگ مي باشد و باغات زياد دارد. به قرار دويست و هشتاد خانه وارند و قلعه چه اي هم دارد كه از علامت و بناي قديم است و در كوچه ها آب جاري است و دكان نانوايي و رنگرزي هم دارد، الّا شب عيد و دو سه ماه گذشته از شب عيد ، خربزه و ميوه جات سال گذشته را دارند و خربزه ي آن جا زياد شيرين است.
ناصرالدين شاه هم از آسياب ها و ميوه هاي سرخه نوشته است:
«به قدر نيم فرسنگي كه رانديم… دست چپ توي صحرا آفتاب گردان زدند به ناهار افتاديم و بعد از ناهار سوار كالسكه شده رانديم.راه كالسكه بسيار صاف و خوب بود امّا گرد و خاك زياد داشت به قدر يك فرسنگ كه رانديم رسيديم به ده سرخه.آسياي زياد داشت.سه چهار سنگ آب از آسياها جاري بود.ده سرخه ديگر انار و انجير و خربزه اش در خوبي معروف است.بلكه خربزه ي اين جا را مي توان گفت در هيچ جاي دنيا ندارد.الحال هم فصل اين هر سه ميوه است.سرخه ششصد خانوار رعيت و هزار تومان ماليات دارد.به قدر بيست سي نفر هم سرباز مي دهد.ميرزا بابا بيك ياور فوج سمنان كه از اهل سرخه و خانه اش هم در همين جاست به حضور آمد.پانصد نفر فوج سمنان ابواب جمع همين است.ياور معتبري است.خلاصه با كالسكه از وسط ده سرخه گذشته به قدر دو فرسنگي هم كه رانديم رسيديم به لاسجرد.»
در«روزنامه ي خاطرات عين السلطنه» هم آمده است:
«دو ساعت و ربع كم، راه آمده به قريه ي سرخه رسيديم.سورچي ايستاد كه بايد اسب را خوراك داد و الّا نخواهد رفت.ناچار پياده شديم در باغي رفتيم نشستيم.توت داشت، اما دانه دار.
صاحب باغ مي گفت خوراك ما حاليه توت است، آن را هم باد نمي گذارد.زردآلو و آلوچه داشت.جو را همه جا از ورامين به اين طرف درو كرده اند.گندم نزديك است.سال گذشته همه جا مثل تهران و آن سمتها حاصل كم بوده در اين جا سي تومان قيمت گندم بوده.
سرخه چهارصد خانوار است.باغات بسيار خوب دارد.[او] مي گفت انار اين ولايت و خربوزه اش بسيار تعريف دارد.زن ها جمع شدند همه التماس دعا مي گفتند….سرخه بسيار ده آبادي است.»
شيندلر صاحب منصب آلماني هم كه در دوره ي ناصرالدين شاه به ايران سفر كرده، از زبان مردم منطقه ابراز شگفتي كرده است:
«اهل لاس گرد مثل سمنان و سرخه زبان غريبي حرف مي زنند كه از الفاظ قديم و لفظ تركي و فارسي مخلوط است.»